برج آزادی تلفیقی از معماری ساسانی، اسلامی و مدرن

در این نوشتار از مجموعه ۱۰۰ پروژه مهندسی ایران که باید قبل از مرگ دید، به معرفی برج آزادی می پردازیم.

وقتی در شهریورماه ۱۳۴۵ حسین امانت ۲۴ ساله، فارغ التحصیل رشته معماری دانشگاه هنرهای زیبای تهران آماده می شد تا برای ادامه تحصیل به دانشگاهی در آمریکا برود، آگهی مسابقه معماری برج آزادی در صفحه اول روزنامه اطلاعات توجه او را به خود جلب کرد.

آگهی خیلی کلی بود. تنها خواسته مطرح شده این بود که پروژه شهیاد آریامهر باید مناسب جشن های شاهنشاهی باشد و بلندتر از ۴۵ متر نباشد (به خاطر نزدیکی به فرودگاه مهرآباد).

تیم طراحی چند هفته ای روی پروژه کار کرد. نهایتاً در روزهای آخر با کار شبانه روزی طرح تهیه و برای مسابقه ارائه شد. چند هفته بعد طرح به عنوان برنده مسابقه اعلام شد و به این ترتیب پروژه برج آزادی کلید خورد.

به گفته حمیدرضا حسینی، پژوهشگر دانشنامه تهران «یکسال بعد از مشخص شدن برنده، شاه و هویدا در ۱۱ آبان ۱۳۴۶ در نقطه‌ای که اکنون پایه‌ی شمال غربی برج آزادی است، لوح یادبود و سنگ بنای آن را زیر خاک دفن کردند. آن‌ها این کار را با الگو گرفتن از داریوشِ هخامنشی که الواح سیمین و زرین را به عنوان سنگ بنای تخت‌جمشید در زمینِ تخت‌جمشید دفن کرده بود، انجام دادند».

با این حال برای شروع عملیات اجرایی مسئله دیگری وجود داشت و می بایست پیمانکار پروژه نیز انتخاب می شد. نهایتاً شرکت «ماپ» به مدیریت عاملی مهندس محمد پورفتحی مسئول اجرای پروژه شد. عملیات اجرایی از اردیبهشت ۱۳۴۸ آغاز و پس از حدود ۲۹ ماه در تاریخ ۲۴ مهر ۱۳۵۰ پروژه افتتاح شد. نکته قابل توجه این بود که تا چند روز قبل از روز افتتاح هنوز داربست های عملیات اجرایی و سنگ فرش محوطه برج به پایان نرسیده بود.

تاریخ افتتاح پروژه در برخی منابع ۲۶ دی ماه ۱۳۵۰ ذکر شده است. در حالی که در این تاریخ تنها فرآیند اداری انتقال پروژه از شورای جشن های ۲۵۰۰ ساله به وزارت فرهنگ اتفاق افتاده است.

در زمینه هزینه احداث و منابع مالی این پروژه مستنداتی در دسترس نیست. شاید خاطرات علم در تاریخ ۵ بهمن ۱۳۵۱ بتواند تخمینی از مبلغ اجرای پروژه ارائه نماید:

«عصری صاحبان صنایع و تجار را که در ساختمان شهیاد آریامهر در حدود ۴۵ میلیون تومان (حدود ۱۵۵ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۹) پول دادند، در دربار دعوت کرده و فرمان و نشان جشن‌ها را به آن‌ها دادم…»

قوس وسط برج آزادی محور اصلی معماری آن را شکل می دهد که یک طاق نصرت با الهام گرفتن از طاق کسری است.

قسمت بالای طاق نصرت که حالت شکسته دارد یک قوس اسلامی است. تبدیل شدن طاق نصرت به قوس اسلامی در معماری ایران روش های گوناگون صورت می پذیرد. آنها در دو دسته کلی رسمی سازی یا مقرنس کاری قرار می گیرد. در برج آزادی این کار مشابه رسمی سازی مسجد وکیل شیراز صورت پذیرفته است.

سربرجی ها نیز مشابه برج طغرل است. آب نمای آن بر اساس، مسیرهای آبیاری در باغ مرودشت پاسارگاد طراحی شده است.

محوطه برج آزادی مانند گنبد مسجد شیخ لطف اله است. با این تفاوت که برج آزادی شبه بیضی و یک حالت شبه لگاریتمی دارد.

البته برخی به یک صلیب پنهان در طرح میدان آزادی اشاره دارند. این صلیب در تصویر نمای بالایی برج آزادی نیز قابل مشاهده است.

یکی از جنبه های مهم بنای آزادی، استفاده از مرمر آن است. ۲۶ هزار قطعه سنگ مرمر سفید دارد که هرکدام یک شکل است. قنبر رحیمی و غفار داورپناه مسئول تامین و هماهنگی سنگ های این برج را بر عهده داشته اند.

معمار پروژه برای کف موزه بنای آزادی نیاز به گرانیت سیاه داشت. در آن زمان فقط گرانیت خاکستری در ایران وجود داشت که از همدان می آمد. برای رفع این مشکل، قنبر رحیمی در کردستان گرانیت سیاه پیدا و معدن آن را باز نمود.

یکی از جنبه های معماری داخلی پروژه این است که در طبقات آن سقف بسته ای وجود ندارد. در این پروژه همیشه یک فضا و روزن وجود دارد که می شود طبقات بالا را دید.

مهندس ایرج حقیقی سرپرست کارگاه برج آزادی در توصیف این بنا می گوید:

«هرچند برج میلاد نماد جدیدتری برای تهران است ولی مشابه برج میلاد در دنیا وجود دارد در حالیکه برج آزادی فقط یکی است.»