چهار نماد پایتخت ایران در گذر زمان

در ادامه مقالات ۱۰۰ پروژه مهندسی ایران که باید قبل از مرگ دید، به معرفی ۴ نماد پایتخت ایران در گذر زمان می پردازیم.

هر شهر یا کشوری دارای نمادهایی است. پایتخت ایران هم شامل همین قاعده است. چهار نماد تهران در طول ۱۵۰ سال گذشته از ساختمان شمس العماره آغاز و به برج میلاد منتهی می گردد. در این مقاله به معرفی ۴ نماد تهران در گذر زمان پرداخته می شود.

با ماه همراه باشید …

شمس العماره: آغاز بلندمرتبه سازی در تهران

احداث ساختمان شمس العماره را در زمان ناصرالدین شاه را می توان نقطه عطفی در صنعت بلندمرتبه سازی دانست. چرا که با دانش و فناوری آن زمان، احداث ساختمانی  ۳۵ متری در ۵ طبقه (معادل با یک ساختمان ۱۲ طبقه امروزی) کاری پیچیده به شمار می رفته است.

به همین دلیل به آن ساختمان خورشید یا خورشید ساختمان‌ها (شمس العماره) گفته می شد. در تاریخچه شمس العماره بیان شده که شاه قاجار با دیدن عکس هایی از بناهای فرنگی (مانند تصویر پادشاه اتریش در پشت پنجره ساختمان مرتفع خود یا ملکه ویکتوریا در طبقه هفتم کاخ پادشاهی) و احتمالاً با الهام از عالی قاپو دستور به ساخت این ساختمان می دهد.

مدیر این پروژه دوستعلی‌خان مُعَیّرالممالک (ملقب به نظام الدوله) بود. از دیگر کارهای او می توان به تکیه دولت، شبستان مسجد جامع عتیق و بنای فعلی باغ فردوس اشاره داشت. بسیاری از بزرگان و مدیران شهری آن روزگار به خاطر اجرای این طرح عظیم به معیرالممالک حسادت می‌کردند. احداث شمس العماره ۲ سال به طول انجامید و در سال ۱۳۴۶ شمسی به بهره برداری رسید. هزینه آن ۴۰ هزار تومان بوده است (برای نزدیکی ذهن: غرامت ایران به روسیه در عهدنامه ترکمنچای ۱۲۵ برابر هزینه شمس العماره بوده است).

برخی بازگو می کنند که تمام این هزینه توسط نظام الدوله پرداخت و ساختمان به صورت مبله به شاه هدیه می شود.

وقتی ۶ سال بعد ناصرالدین شاه به اولین سفر فرنگ می رود ساعت معروف شمس العماره از طرف ملکه انگلیس به او پیشکش می شود. صدای ساعت آن قدر بلند بود که تا ۲۰ کیلومتر آن طرف تر نیز شنیده می شد و باعث شد ناصرالدین دستور دهد آن را کمتر کنند.

بخش های مختلف ساختمان در سال های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰ مرمت شده است. در آخرین مرمت سال ۱۳۷۸ پله های ورودی اصلی ساختمان حذف شده است.

در حال حاضر نیز طبقات بالای ساختمان قابل بازدید نیست هرچند رفت و آمد از پله های ۴۰ تا ۴۵ سانتی متری آن هم کار آسانی نیست.

این بنا تا سال ها نماد تهران بود تا اینکه سردر باغ ملی احداث گردید.

سردر باغ ملی: دروازه نخستین فرودگاه ایران

خیلی ها فکر می کنند سردر باغ ملی یکی از دروازه های تهران قدیم بوده است ولی این سردر دروازه میدان مشق است. آنهم نه دروازه اصلی! میدان مشق یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌های تاریخی در تهران است.

محوطه ای نزدیک به دو برابر میدان نقش جهان اصفهان که توسط فتحعلی شاه قاجار ساخته شد.

از آن برای تمرین قشون شاهنشاهی استفاده می شد. حوادث مهمی در این میدان اتفاق افتاده است از جمله: اعدام میرزا رضای کرمانی قاتل ناصرالدین شاه و به روایتی اعدام فضل الله نوری و نزاع خونین بین نیروهای مشروطه و سربازان محمد علی میرزا.

یکی از جالب‌ترین آنها فرود اضطرای هواپیمای کوزمینسکی (خلبان لهستانی) در سال ۱۲۹۲ در این میدان بود. به همین دلیل از این میدان با نام نخستین فرودگاه ایران نیز یاد می‌کنند.

عکس احمدشاه با اولین هواپیما در میدان مشق – فرد با کلاه سفید احتمالاً کوزمینسکی است.

بعد از کودتای اسفندماه ۱۳۹۹ میدان مشق کاربردی نظامی نداشت و بلااستفاده مانده بود. تا اینکه سردر جدیدی به دستور رضاشاه در قسمت جنوبی میدان مشق احداث شد.

این بنا جایگزین سردر قدیمی شد که حدود ۲۵ سال پیش توسط محمد حسین خان سپهسالار ساخته شده بود. سردر قدیمی که در سمت شرق این بنا قرار داشت پس از احداث بنای جدید تخریب شده است.

معمار پروژه استاد جعفر معمار (میرزا جعفرخان کاشى) است که داستان ساخت مستراح مسجد سپهسالار او خواندنی است. از دیگر آثار برجسته وی می توان طرح و نقشۀ کاخ سبز یا شهوند معروف به قصر سنگی در مجموعه کاخهای سعدآباد اشاره داشت.

سردر در خلال ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ توسط او و کمک آلمانی ها ساخته شد. در خلال این سال ها ایده داشتن باغ ملی در داخل شهر، مشابه کشورهای اروپایی مطرح گردیده بود. نهایتاً در مهرماه سال ۱۳۰۷ با درخت کاری و محوطه سازی به عنوان نخستین پارک عمومی تهران شروع به کار کرد. در معماری سردرباغ ملی ترکیبی از معماری ایرانی-اروپایی استفاده شده است. پهنای این سردر از شرق به غرب به حدود ۲۸ متر می رسد.

در قدیم دو اتاق نگهبانی و بازرسی در سمت راست و چپ این بنا قرار داشت که بعدها تخریب شد. هشت ستون در نمای بیرونی این بنا دیده می شود. در بالای این بنا جایگاه دیده بانی، نقاره زنی و گذر نیروی نظامی وجود دارد. اتاقکی نیز در بالای ورودی میانی وجود دارد که به صورت کلاه فرنگی و بالای آن یک سقف شیروانی قرار دارد. در قدیم این اتاقک نقاره خانه بود است که با نواختن شیپور مردم را از طلوع و غروب آفتاب با خبر می کرد. ۴۵ کتیبه روی کاشی و ۲ کتیبه فلزکاری در بنا تعبیه شده است. درب های چند تنی، چدنی با نقش و نگارهای مختلف از جذابیت های بناست.

در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۴ این سردر را مرمت و سیستم نورپردازی بر روی آن پیاده کردند. این پروژه برنده جایزه خشت طلایی شده است.

سردرباغ ملی تا سال ۱۳۵۰ همچنان نماد تهران بود. زمانی که برج آزادی تهران ساخته شد.

برج آزادی تلفیقی از معماری ساسانی، اسلامی و مدرن

وقتی در شهریورماه ۱۳۴۵ حسین امانت ۲۴ ساله، فارغ التحصیل رشته معماری دانشگاه هنرهای زیبای تهران آماده می شد تا برای ادامه تحصیل به دانشگاهی در آمریکا برود، آگهی مسابقه معماری برج آزادی در صفحه اول روزنامه اطلاعات توجه او را به خود جلب کرد.

ادامه معرفی برج آزادی را از اینجا بخوانید.

از سال ۱۳۵۰ برج آزادی نماد تهران بود. ولی با افتتاح برج میلاد در سال ۱۳۸۷ نماد دیگری برای تهران متولد شد. احداث این پروژه هرچند زمان زیادی به طول انجامید ولی مورد اقبال مردم قرار گرفته و همه ساله پذیرای بازدید کنندگان بسیاری از سراسر ایران است.

برج میلاد: نماد مهندسی مدرن تهران

معرفی برج میلاد را از اینجا مشاهده بفرمایید.