در گذشته به سادگی موفقیت پروژه، با میزان دستیابی به اهداف زمانی، هزینه ای و کیفی ارزیابی می شد. با این حال و در گذر زمان دست اندرکاران مدیریت پروژه متوجه شده اند که نمی توان تنها با این معیارهای ساده موفقیت پروژه را اندازه گرفت. به همین دلیل اصل «ارزش» در مدیریت پروژه اهمیت پیدا کرد. از این منظر پروژه های موفق آنهایی هستند که ارزش آفرینی می کنند و این موضوع فراتر از تحویل ساده یک پروژه است. در تصویر زیر می توان خلاصه ای از این اصل را مشاهده کرد.

برای دیدن سایر اصول مدیریت پروژه این پیوند را مشاهده بفرمایید.

پروژه های پر سر و صدا ولی ناموفق

۱- پروژه ساخت هواپیمای کنکورد (به ظاهر موفق ولی شکست خورده)

در سال ۱۳۴۱ (۱۹۶۲( ساخت این پروژه توسط انگلیس و فرانسه آغاز شد و اولین نمونه آن ۷ سال بعد از تولوز فرانسه به هوا برخاست. از همان ابتدا کنکورد به خاطرزیبایی، هزینه بالا، سرعت بی نظیر و لوکس بودن منحصر به فرد بود. این هواپیما که که مورد توجه افراد معروف و ثروتمند بود، در دوران حکومت ۲۷ ساله خود همیشه در رسانه ها به نمایش در می آمد.

دوره این هواپیمای فراصوت به دلیل هزینه های زیاد تعمیر و نگهداری، رکود اقتصاد جهانی و افزایش قیمت سوخت رو به افول شد. با این حال سقوط فاجعه آمیز آن در بهمن ماه ۱۳۷۸ (۲۰۰۰) آخرین میخ بر تابوت این پروژه بود. نهایتاً ۲ سال بعد سازندگان قانع شدند که باید کنکورد را به برای همیشه به موزه های هواپیمایی سپرد.

۲- پروژه احداث نیروگاه اتمی «شورهم»

این نیروگاه ۶ میلیارد دلاری درخلال سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۶۳ (۱۹۷۳ تا ۱۹۸۴) در ایالت نیویورک احداث شد ولی هرگز به بهره‌برداری نرسید.

علت این بود که احتمال می رفت در صورت بروز حادثه جدی در این نیروگاه امکان تخلیه شهر وجود نداشته باشد. درنهایت در سال ۱۳۶۸ (۱۹۸۹) مجری پروژه موافقت نمود تا پروژه راه‌اندازی نشود به‌شرط اینکه بیشتر هزینه آن با افزودن ۳ درصد اضافه بها در صورت‌حساب برق اهالی شهر در طول ۳۰ سال بازپرداخت شود. این نیروگاه نخستین نیروگاه اتمی آمریکاست که در سال ۱۳۷۱ (۱۹۹۲) برچیده شد.

پروژه های طولانی ولی ارزش آفرین

۱- کلیسای ساگرادا فامیلیا در اسپانیا

وقتی آنتوی گائودی (معمار مشهور اسپانیایی) در سال ۱۲۶۲ (۱۸۸۳) احداث پروژه کلیسای مشهور بارسلونا را آغاز می کرد حتماً با خودش می اندیشید که در طول عمر خود شاهد افتتاح آن باشد. او تا ۴۳ سال بعد یعنی تا زمان مرگش روی این پروژه کار کرد ولی پروژه تنها ۱۵ درصد پیشرفت کرده بود. ۸۵ سال بعد از مرگ گائودی و با وجود ناقص بودن بنای کلیسا، پاپ بندیکت شانزدهم در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) آن را به‌صورت رسمی افتتاح کرد. خلاصه اینکه پیش بینی می شود پروژه در ۱۴۰۵ (۲۰۲۶) افتتاح شود.

با وجود زمان حیرت انگیز احداث این کلیسا (۱۵۰ سال) و با در نظر تخمین هزینه ۴ میلیارد دلاری برای احداث آن، این کلیسا همه ساله میزبان میلیون ها بازدید کننده از سراسر جهان است و به نماد کشور اسپانیا تبدیل شده است.

۲- برج ایفل

ساخت برج ایفل به عنوان دروازه نمایشگاه جهانی (اکسپو) پاریس از سال ۱۲۶۶ تا ۱۲۶۸ (۱۸۸۷ تا ۱۸۸۹) به طول انجامید. این برج قرار بود یک سازه موقت باشد که پس از ۲۰ سال برچیده شود.

پس از ساخت این برج مخالفت های زیادی با آن مطرح شد و ۳۰۰ نفر که در بین آنها می‌توان از امیل زولا (رمان نویس مشهور فرانسوی)، گی دو موپاسان (نویسنده فرانسوی)، شارل گارنیه (معمار مشهور فرانسوی) و هم چنین الکساندر دوما نویسنده شهیر فرانسوی نام برد، به ساخت آن شدیداً اعتراض نمودند. با این حال با گذشت بیش از ۱۳۰ سال از احداث برج ایفل نه تنها این برج جمع آوری نشده بلکه به مهمترین نماد فرانسه تبدیل گردیده که همه ساله میزبان بیش از ۷ میلیون گردشگر است.

۳- سالن اپرای سیدنی

اگر از دیدگاه معیارهای زمان و هزینه به سالن اپرای سیدنی نگاه کنیم یک فاجعه به تمام معنای مدیریت پروژه است.

شروع پروژه در سال ۱۳۳۸ (۱۹۵۹) و قرار بود ۴ سال به طول بینجامد. هزینه در نظر گرفته شده برای آن نیز ۷ میلیون دلار استرالیا بود. با این حال پروژه ۱۴ سال به طول انجامید و هزینه آن نیز نزدیک به ۱۵ برابر مبلغ اولیه یعنی ۱۰۲ میلیون دلار شد. با این حال امروز چه کسی به زمان و هزینه انجام پروژه فکر می کند. مهم این است که استرالیا را با سالن اپرای سیدنی می شناسند.

۴- تونل مانش

تونل ۵۰ کیلومتری مانش فرانسه را به انگلیس متصل می کند.

زمانی که تونل در سال ۱۳۷۳ (۱۹۹۴) پس از ۶ سال کار به اتمام رسید، بودجه آن با ۸۰ درصد افزایش به ۲۱ میلیارد دلار رسیده بود. این پروژه از طریق فروش اوراق قرضه بانکی به مردم ساخته شد. به دلیل انحراف هزینه ها، سهامداران معترض در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۴) موجب برکناری هیئت مدیره بانک شدند. البته ۵ سال بعد به لطف بازسازی های تونل، سهامداران به سود خود رسیدند.

با این حال پروژه به صورت کلی موفق قلمداد می شود چرا که زمان سفر از فرانسه به انگلیس را به ۳۵ دقیقه کاهش داده است و از زمان افتتاح ۲۳۵ میلیون مسافر از آن استفاده کرده اند.

به جز نمادها، پروژه های دیگری نیز هستند که هرچند زمان زیادی به طول انجامیده اند ولی سال ها پس از افتتاح با کارکرد خود، ارزش مدنظر را ایفا نموده اند. برای نمونه می توان به ایستگاه راه‌آهن مرکزی برلین یا گودال عظیم بوستون (که طی آن برزگراه ها در شهر بوستون آمریکا به تونل های زیرزمینی منتقل شد) اشاره کرد. هر دوی این پروژه ها هزینه های سرسام آور و زمانی بسیار طولانی تر از انتظار داشته اند ولی گذر زمان نشان داده که آنها ارزش صرف آن زمان و هزینه را داشتند.

در اینجا خوب است به نمونه هایی از پروژه طولانی ولی موفق در ایران نیز اشاره شود:

۱- تخت جمشید

ساخت این بنای عظیم و تاریخی با مساحت ۱۲۵ هزار مترمربع ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح به دستور داریوش اول (سومین پادشاه هخامنشی) آغاز گردید.

روایت های مختلفی درباره زمان تکمیل آن بازگو می شود که بازه ای از ۱۲۰ سال تا ۱۹۰ را در بر می گیرد. ولی آنچه الان مهم است اینکه این مجموعه هم اکنون بزرگترین میراث تاریخی ایران و نمادی از تمدن کهن ایران است.

۲- مسجد شیخ لطف اله اصفهان

ساخت این مسجد زیبا و شگفت انگیز در سال ۹۸۱ (۱۶۰۲ میلادی) و به فرمان شاه عباس اول آغاز شد و در سال ۹۹۸ (۱۶۱۹ میلادی) پس از ۱۷ سال به پایان رسید. امروزه گردشگران بی شماری که به بازدید از این بنا می پردازند مبهوت معماری، کاشی کاری و تزئینات این شاهکار معماری ایران می شوند و کاری ندارند که چرا احداثش آن قدر به طول انجامید.

جدای از پروژه های باستانی و تاریخی، در پروژه های معاصر هم مثال های خوبی از پروژه های ارزش آفرین وجود دارد.

متروی تهران

شرکت های فرانسوی از سال ۱۳۵۶ عملیات اجرایی خط ۱ مترو را در اراضی عباس آباد آغاز کردند و این عملیات تا سال ۱۳۵۹ نیز ادامه داشت. شروع جنگ موجب خروج آنها از ایران شد. پس از آن مخالفت ها با احداث مترو که به اذعان برخی کالایی لوکس به حساب می آمد، بالا گرفت.

تا اینکه آیت الله هاشمی رفسنجانی با خطبه معروف خود در نماز جمعه به تاریخ ۵ بهمن ۱۳۶۳ گره از کار مترو باز کرد.

پس از آن هیئت وزیران طرح پروژه را تصویب و عملیات اجرایی در سال ۱۳۶۴ مجدد آغاز شد. ۲۱ سال پس از شروع به کار پروژه (در سال ۱۳۷۷) با بهره برداری از قطار سریع السیر تهران – کرج، عملاً مترو افتتاح شد. یکسال بعد مترو به مفهوم قطار زیرزمینی بین ایستگاه صادقیه تا میدان امام خمینی به راه افتاد.

تا اردیبهشت ماه ۱۴۰۲، طول خطوط مترو در تهران ۲۶۶ کیلومتر با ۱۵۰ ایستگاه است. همه روزه به صورت میانگین ۲٫۵ میلیون مسافر با آن جابجا می شود و تا به حال بیش از ۱۰ میلیارد و ۵۰۰ میلیون مسافر از آن استفاده کرده اند. این ارزشی است که در گذر زمان با احداث این پروژه بزرگ رقم خورده است.

در نهایت به پروژه ای اشاره می شود که احتمال می رود در آینده ارزشی جدید ایجاد نماید.

مرزعه خورشیدی نوادا

از مرزعه خورشیدی نوادا به عنوان پروژه ای عظیم در حوزه نیروگاه های خورشیدی یاد می شود. این پروژه یک میلیارد دلاری در سال ۱۳۹۰ آغاز شد و در سال ۱۳۹۵ به بهره برداری رسید (۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶). پروژه در پاسخ به این چالش نیروگاه های خورشیدی احداث شد که آنها فقط زمانی کار می کنند که خورشید می تابد.

بر خلاف نیروگاه های معمول که از پنل های خورشیدی استفاده می شود در این نیروگاه از ۱۰ هزار آینه با کنترل رایانه ای استفاده می شود. روش کار به این صورت است که آنها روی برجی به ارتفاع ۲۰۰ متر متمرکز شده اند. در آنجا به جای آب به نمک حرارت داده می شود که این نمک های مذاب آب را به بخار تبدیل می کنند و بخار نیز توربین ها را به جریان می اندازد. در شب که خورشید نیست، حرارت نمک باقی می ماند و فرآیند تبدیل آب به بخار تا ۱۰ ساعت ادامه می یابد.

پروژه تا سال ۱۳۹۸ (۲۰۱۹) سالانه به طور میانگین سالانه ۱۰۰ مگاوات برق تولید می کرد. در این سال چالش خوردگی لوله ها به خاطر وجود نمک موجب شد تا تولید متوقف شده و مالک پروژه اعلام ورشکستگی کند.

با این حال تولید برق از ۱۴۰۰ (۲۰۲۱) دوباره از سر گرفته شد. باید منتظر بود و دید که آیا این پروژه می تواند در آینده ارزش مدنظر را ایجاد کند؟ چه بسا تغییری جدید در حوزه انرژی های خورشیدی در راه باشد!

جمع بندی

در این مقاله تلاش شد تا نشان داده شود مفهوم موفقیت پروژه دایره ای وسیع تر از ابعاد زمان، هزینه و کیفیت را در بر می گیرد. موضوع اصلی در این میانه خلق ارزش توسط پروژه است که خیلی اوقات با گذر زمان مشهود می شود.

این مقاله نمی خواهد توجه مدیران پروژه را از اهداف اصلی پروژه منحرف کند. بلکه می خواهد بیان کند، موفقیت پروژه یک مفوم ساده و یک معیار تک بعدی نیست و باید آن را از نگاه بالاتری دنبال کرد.