در ادامه مقالات ۱۰۰ پروژه مهندسی ایران که باید قبل از مرگ دید، در این نوشتار به معرفی رصدخانه ملی ایران می پردازیم.
اولین ایده ساخت رصدخانه بزرگ ایران به دهه ۶۰ باز میگردد. در سال ۱۳۶۵ فردی به نام آگاه که در اسپانیا زندگی میکرد تصمیم گرفت سرمایهای را به دانشگاه کرمان اهدا کند تا رصدخانهای در سطح ملی ساخته شود. در نهایت به دلایلی این امر محقق نشد.
سالها بعد دو طرح کلان پژوهشی اولویتدار کشور در شورای پژوهشی علمی کشور پذیرفته شد: طرح شتابگر ملی ایران و رصد خانه ملی ایران. بر همین اساس مطالعات کتابخانهای طرح رصدخانه ملی با بودجهای اندک در سال ۱۳۷۹ آغاز شد.
۲۲ سال بعد اولین تصویر از دو کهکشان در حال برخورد توسط تلسکوپ رصدخانه به تصویر کشیده شد و این مسیر طولانی به سرانجام رسید.
در ادامه کارهای زیاد دیگری در ادامه برای بهبود عملکرد آن انجام شده و در حال انجام است.
پروژه رصدخانه ملی را میتوان به ۵ زیر پروژه اصلی تقسیم کرد:
۱- مطالعات پایه و مکانیابی
۲- طراحی و ساخت تلسکوپ
۳- طراحی و ساخت آینه
۴- جاده دسترسی و تسهیلات عمرانی
۵- راهاندازی نهایی
در ادامه در خصوص هرکدام از موارد زیر توضیحات ارائه میشود.
۱- مطالعات پایه و مکانیابی رصدخانه ملی
مطالعات پایه و مکانیابی با همکاری دانشگاه زنجان انجام شد. مسئول این طرح دکتر یوسف ثبوتی بود که ایشان نیز کار را به گروهی سپردند که سرپرست آنها، دکتر سعدالله نصیری قیداری بود.
مکانیابی یک فرآیند چندین ساله است و مهمترین موضوع در آن تعداد روزهای آفتابی منطقه مورد نظر است. بررسی مفصل تاریخچه هواشناسی و سایر عوامل به انتخاب ۴ مکان جنوب خراسان، کرمان، قم و کاشان منجر شد.
پس از آن نیاز بود که اندازهگیری دقیقی در این مناطق صورت پذیرد که علاوه بر افراد آموزش دیده به تجهیزات ویژهای هم نیاز بود تا بتوانند از چند ماه تا چند سال هر شب اطلاعات را گردآوری کنند.
در اوایل سال ۱۳۸۴ مذاکرات مفصلی با یک گروه دانشگاهی در سوئد به سرپرستی استاد آرنه آردهبرگ صورت پذیرفت. در نهایت در سال ۱۳۸۸ شرکتی در شهر لوند سوئد برای مشاوران رصدخانه ملی و آموزش مهندسان ایرانی به ثبت رسید. البته همزمان از مشورتهای گوناگون آنها در پروژه استفاده میشد.
یکی از آنها تصمیم نهایی محل استقرار تلسکوپ بود. آرنه آردهبرگ باعث شد که در میان مکانهای مطرح شده قله وحشی گرگش برای مطالعه بیشتر مشخصات نجومی انتخاب شود.
گروهی به سرپرستی علیرضا بهنام مسئول شدند که راهی برای صعود به قله و انتقال تجهیزات بیابند. این گروه توانست در سختترین شرایط اقلیمی نزدیک به دو سال بالای این قله در ارتفاع ۳۶۰۰ متری دادهگیری کند. در نهایت همین قله برای استقرار تلسکوپ انتخاب شد.
دکتر منصوری در خاطراتش این گونه بازگو میکند:
در همین روزها، بازدید سه منجم با تجربه اروپایی را از دو قله دینوا و گرگش داشتیم. هنگامی که از گرگش
به سمت روستای کامو پایین آمدیم، یوهانس دیتریش جملهای گفت که برای مان تعیین کننده بود.
«چراغهای کامو و میمه را از بالای قله که دیدم چشمک نمیزدند. چنین شرایطی را حتی در لاپالما محل استقرار تلسکوپهای اروپایی در جزایر قناری هم ندیدم.»
چشمک نزدن به معنای تلاطم کم جو در بالای قله بود.
محل قله گرگش:
- روستای کامو، ۳۵ کیلومتری جنوب غربی کاشان و ۱۲ کیلومتری جنوب غرب قمصر
ارتفاع قله: ۳۶۰۰ متر
۲- طراحی و ساخت تلسکوپ
آن طور که دکتر منصوری در خاطراتش بازگو میکند کمتر کسی تصور میکرد که ما به سمت تلسکوپی با اهمیت جهانی برویم.
همکارانی هم اصرار داشتند حالا که طرح در دولت تصویب شده یک تلسکوپ نیم متری هم کفایت میکند.
بر تلسکوپ ۲ متری تاکید شد و در نهایت اینگونه شد که در سال ۱۳۸۴ قبل از به سرآمدن فعالیت دولت هشتم سیاست «به دست گرفتن مدیریت ساخت یک تلسکوپ رده دو متری با اعتبار جهانی» پذیرفته شد.
به این شکل جامعه علمی و مهندسی ایران، نه فقط خریدار تلسکوپ بلکه صاحب دانش مدیریت و ساخت تلسکوپ میشد.
خرید شیشه و قرارداد صیقل شیشه خام اصلی تلسکوپ با شرکت شوت آلمان بسته شد. آنهم برای یک تلسکوپ ۳٫۵ متری!
تغییر از ۲ متر به ۳٫۵ متر، دو دلیل داشت: اول تغییر رده باعث ارتقای علمی فاحشی میشد. دوم اینکه شیشه خام مناسبی در شرکت شوت آلمان وجود داشت و باعث کوتاه شدن زمان سفارش و ساخت شیشه خام به میزان ۵ سال میشد.
شیشه از آلمان تهیه و در شرایط سخت تحریمی در شرایط دشوار آب و هوایی به فنلاند برای صیقل نهایی برده شد (۱۳۸۸).
